Kwetsbaarheid vormt de sleutel tot het verwerken van individueel of collectief trauma. Het aankijken van pijnen zorgt voor een structurele heling. Toch doen we vooral het tegenovergestelde: het buitensluiten van gevoelens en mensen. Waarom meer energie van Desmond Tutu een veel betere oplossing is dan het populaire cancelen.
Een veelvoorkomend thema in mijn werk als systemisch gedragscoach en familieopsteller is het thema ‘buitensluiting’. Tijdens opstellingen komen mijn klanten regelmatig oog-in-oog te staan met pijnen die ze al die tijd onderdrukt hadden, omdat ze wellicht te zwaar waren om aan te kijken. Of omdat het systeem van ze vroeg om vooral niet te voelen en door te gaan. Wat ik tijdens opstellingen zie is de helende kracht van kwetsbaarheid. De primaire emoties die vrijkomen bij het aankijken van deze pijn - hun gevoel niet langer buitensluiten - zorgen voor een helende werking. Een gevoel van opluchting komt ervoor terug.
Was de medaille het waard?
Tegenover me op de bank zit een sportster. Ze is halverwege dertig en is aanbeland in de nadagen van haar sportieve loopbaan. Achter haar naam op Wikipedia staan flink wat medailles en bekers. In de volksmond wordt zij daardoor als ‘succesvol’ beschouwd. In haar carrière verbleef ze bijna continu op Papendal voor trainingskampen. Ze heeft nagenoeg alle feestjes overgeslagen. Nu zit ze op de bank in mijn kantoor en blikt ze terug: ‘Was een gouden medaille het allemaal wel waard?’
Na enige overpeinzing is haar antwoord ‘nee’. Het zilverwerk ligt in een doos op zolder en als ze ernaar kijkt, voelt ze vooral afkeer. Afkeer van de mens die zij jarenlang is geweest. Voelde ze zich eigenlijk wel een mens? Nu ze terugkijkt, beseft ze: het had ook anders gekund. Minder Spartaans vooral. Maar ja, wist zij veel. Ze was nog zo jong en onwetend. Ze deed wat het systeem van haar vroeg. Ze volgde haar coaches en teamgenoten. Ze ging jarenlang over haar eigen grenzen heen. Ze sloot haar eigen gevoelens buiten. Alles voor de prijs.
‘Over je grenzen gaan’
We kennen ze waarschijnlijk allemaal wel, de topsporters die op bedrijfsevenementen of in sportkantines komen praten over hun route naar succes. “Je moet over je eigen grenzen gaan om een medaille te winnen op de Olympische Spelen", zeggen ze nagenoeg in koor. Onzin natuurlijk. Deze generatie is voornamelijk bezig met het rechtvaardigen van hun eigen verleden, soms zelfs tegen beter weten in. Er is namelijk een bijna onlosmakelijke identiteitsverweving ontstaan tussen hen en de sport. Zij ‘zijn’ de sporter, niets anders.
Veel mensen zien deze sporters en hun coaches als toonbeeld voor de enige route naar succes. Ten onrechte, want het kan ook anders. Mensen zijn mensen, geen robots. Mensen hebben gevoel. Als ze deze gevoelens moeten buitensluiten en hun grenzen moeten overgaan om tot prestaties te komen, dan wordt daar later de prijs voor betaald. Het is dan ook niet verrassend dat we vaak in het jaar na de Olympische Spelen zien dat sporters te maken krijgen met een burn-out of identiteitscrisis. Om daarna snel weer terug te worden gezogen in het systeem, het dagelijkse leven dat de topsport van hen vraagt.
Nieuwe generatie
Een open en eerlijk gesprek over grensoverschrijdende gewoontes in de topsport is nodig om een nieuwe generatie topsporters te laten genieten van de sport. We staan aan de basis van een ommekeer in het systeem, waarin bestuurders en coaches niet langer de menselijkheid van de sporter kunnen negeren. Ook door te genieten kun je immers een gouden medaille winnen. Laten we systemisch naar de toekomst gaan kijken. Daarbij is het belangrijk om het thema ‘buitensluiting’ bespreekbaar te maken. Welke gevoelens werden of worden onderdrukt en wat of wie zorgt daarvoor?
De oudere generatie bestuurders en coaches kijkt nu vaker met meer zachtheid terug op de harde manier waarop zij al die jaren geheerst hebben. Het heeft dus ook tijd nodig om hierin tot elkaar te komen. De zelfreflectie en kwetsbaarheid toestaan, vergt slechts wat moed. Als men het trauma voorbij is, kan aan herstel worden gewerkt.
Cancelen
Naast het buitensluiten van gevoelens, zoals beschreven in het eerste stuk van dit artikel, komt ook het buitensluiten van mensen voor. Ook dit is een bron van ellende. In plaats van pijnlijke intermenselijke kwesties bespreekbaar te maken om zo richting begrip en heling te werken, stoppen we de pijn en de persoon die daar in onze ogen de oorzaak van is weg. ‘Ome Jan, die heeft dingen gedaan, daar praten we niet meer over in onze familie’. Ome Jan is met een modern woord gecanceld.
Het cancelen van mensen leidt echter alleen maar tot nog veel meer onrust in het systeem, omdat een systemische wetmatigheid is dat niets of niemand kan worden buitengesloten. Als dit wel gedaan wordt, zal de energie van de buitengeslotene blijven voortleven in het systeem. Het buitensluiten is slechts een tijdelijke oplossing en de ballast komt uiteindelijk in een andere vorm terug in dezelfde of een volgende generatie.
Heksenjacht
Door de heksenjacht die vooral in de media ontstaat, is de kans op buitensluiting enorm gegroeid. We spelen op de persoon in plaats van te kijken naar het gedrag en waar dat vandaan komt. Deze vorm van veroordeling zorgt er echter voor dat hele systemen worden lamgelegd en zelfs nieuwe generaties worden belast met ballast uit het verleden. Laten we dit stoppen en op systemische wijze gaan kijken naar het oplossen van oude trauma’s door grensoverschrijdend gedrag. Het insluiten van vermoedelijke of daadwerkelijke daders is de eerste stap. Zij horen er helemaal bij.
In plaats van de mogelijke en daadwerkelijke daders aan het kruis te nagelen en buiten te sluiten, moeten we juist het eerlijke gesprek aangaan. Dit gesprek moet gaan over wat hen tot hun gedrag heeft gebracht en wat we anders hadden kunnen doen met het bewustzijn van nu. We moeten hen aan het woord laten, omdat zij de sleutel hebben tot een structureel betere toekomst. Het is tijd om te stoppen met straffen en buitensluiten en in plaats daarvan te werken aan herstel van het gehele systeem.
Neem een voorbeeld aan Tutu
Ik gun onze maatschappij en de topsportwereld een Desmond Tutu. Deze winnaar van de Nobelprijs voor de Vrede, zou een voorbeeld moeten zijn voor het herstellen van de fouten in ons systeem. Als voorzitter van de Waarheids- en Verzoeningscommissie in Zuid-Afrika bracht hij slachtoffers en daders met elkaar in gesprek om op andere manieren tot heling te komen, in plaats van puur vervolging en straffen van de daders. Beide groepen waren door het systeem tot hun gedrag gekomen en veel daders bleken uiteindelijk slachtoffer en dader ineen te zijn. Tutu begreep dat verandering alleen kan plaatsvinden door begrip en samenwerking tussen alle betrokkenen.
Mijn advies voor veel bestuurders bij sportbonden, mediagenootschappen en andere organisaties die kampen met gebrek aan besluitvorming over de traumaverwerking na grensoverschrijdend gedrag: neem een voorbeeld aan hoe men het in Zuid-Afrika deed. Wie daders als mens veroordeelt en buitensluit, zonder eerst kwetsbaar met ze in gesprek te gaan, zal nooit rust krijgen in het systeem. Het is daarom beter om open en kwetsbare gesprekken te voeren in plaats van te cancelen. Er is een immens grijs gebied waarin grensoverschrijdend gedrag voortkomt uit een verrot systeem en waar de daders net zo goed slachtoffer zijn.